نقد و بررسی داستان های مندرج درکتاب های درسی دوره ی متوسطه
مقدمه :
ای برادر قصّه چون پیمانه است معنی اندر وی به سان دانه است
دانه ی معنی بگیرد مرد عقل ننگرد پیمانه را گر گشت نقل
از زمانی که انسان پای بر کره ی خاکی نهاده است،قصّه نیز با او به دنیا آمده است.قصّه زبان فطرت انسانها است . مسلماً تا زمانی که انسان بر روی زمین زندگی می کند ، قصّه نیز وجود خواهد داشت. قصّه قالب بیانی مؤثرو ارزشمندی است که هرگز با گذشت زمان اهمیت و قدرت تأثیرخود را از دست نداده است.علاقه به قصه را خداوند مهربان دردرون انسان ها نهاده است. شاید به همین دلیل باشد که کتاب های آسمانی به ویژه قرآن مجید ، که آخرین معجزه ی باقیه ی الهی است، پراز قصّه ها و تمثیل هایی است که لباس سخن خدا شده اند تا برای صاحبان عقل و اندیشه مایه های عبرت را فراهم سازند . 1
قصّه قالبی است که حتی در اثرمرور زمان و گسترش وسایل ارتباط جمعی ، اهمیت خود را از دست نداده است.اگردرپیشرفته ترین کشورهای امروزدنیا هم،درکنارکانال های متعدد تلویزیونی بساط قصّه گویی راه بیفتد مخاطب های بسیاری بر گرد قصّه گو، گرد خواهد آورد که درجه ی آن در مورد نوجوانان و جوانان بالاتر وشدت بیشتری دارد.نوجوانان وجوانان به خاطرویژگی- های روحی و تمایلات خاصشان به مراتب بیشتراز بزرگ ترها به قصّه علاقه دارند و به همان نسبت هم زودترو بیشترماجراها و صحنه سازی های آن را باور می کنند وعمیق تر تحت تأثیر آن قرار می گیرند ؛ تا آن جا که ممکن است راه و رسم قهرمان قصّه ی مورد علاقه ی خود را در زندگی واقعی نیز الگو قرار دهند و سعی در تقلید از اعمال و رفتار و حرکات او کنند .
بی اغراق ، بچه ها عاشق قصّه هستند و از همان سنین بسیار پایین ، با تمام وجود به آن گوش می سپارند بنابراین با استفاده از این گرایش ، می توان ضمن داستان ، مسائل زیادی را به آنان آموخت و احساسات عالی را در آن ها ، برانگیخت یا پرورش داد و مَلکه ساخت . به وسیله ی داستان می توان، اصول اخلاقی و انسانی را به آنان تفهیم کرد و به آنان درس زندگی داد . در قصّه می توان راه و رسم مواجهه ی درست با مسائل و دشواری های زندگی را ، به نوجوانان آموخت . هر قصّه ، پنجره ای است به جهانی ناشناخته و محیطی نا آشنا که نوجوان می تواند کنار آن بنشیند و دنیای بزرگتری را تماشا کند .
5
& دنیای قصّه برای نوجوانان :
--------------------------
دنیای قصّه برای نوجوانان، دنیای تکرار و مرور تجربه ها، آموزش ها و عبرت هایی است که مستقیم وغیر مستقیم با آن رو به رو می شوند . آنان با بهره گیری از قدرت تخیل خود ، آن چه دردنیای قصه ها دیده اند بال و پَرمی دهند، ونهایتاً خودشناسی وجهان شناسی خویش را وسعت می بخشند. فعّال کردن قدرت تخیل نیز یکی ازفواید قصّه ها است. نوجوانی که قصه می خواند در خیال به یک نویسنده تبدیل می شود ؛ نویسنده ای که دنباله ی قصه ای را که خوانده در ذهن خویش می پروراند و به آن چه خوانده ، جان می بخشد .
& نقش داستان در افکار نوجوانان :
------------------------------
داستان می تواند ریشه ی بسیاری از انحرافات را در نوجوانان بخشکاند . بچّه ها می توانند با خواندن و شنیدن قصّه ها و افسانه ها، به سرمایه های تمدن ومیراث فرهنگی خود دست یابند ، با آداب و سنن جامعه ی خویش و جامعه ی جهانی آشنا شوند و خود را برای زندگی آینده آماده تر سازند.و نیزروح نوجویی و حسّ کنجکاوی و جنبه های استقلال طلبی کودکان ونوجوانان را قصّه ها به بهترین وجه،ارضا می کنند.همراهی نوجوان با قهرمان داستان ها و سفر آن ها به دنیای پُراز شگفتی وماجرای داستان ها، احساس آرامش و شعف و نشاطی را که لازمه ی رشدِ بهتر آن هاست ، به آنان می بخشد .
با قصّه می توان مهارت های : خواندن ، گفتن ، نوشتن ، گوش دادن ، حساب کردن و حتی درست فکر کردن را در کودکان ونوجوانان پرورش داد و دامنه ی مفاهیم علمی واجتماعی و فنی مورد لزوم آن ها را ، گسترش داد . در مجموع قصّه ، به تأکید اغلب صاحب نظران درمسائل نوجوانان،وسیله ی خوبی برای ایجاد تفاهم بین والدین و مربیان و نوجوانان است. به طوری که با بهره گیری از آن می توان ازبسیاری از تحمیل ها و فشارها که عمدتاً تأثیر تربیتی مثبت و مداومی را هم در پی ندارند، بی نیاز شد.2
& انواع داستان نوجوانان :
----------------------
شاید نتوان تقسیم بندی منطقی و محکمی برای قصّه های نوجوانان ارائه داد زیرا هر قصه ای ممکن است از زاویه های مختلف دیده شود و به چند شاخه ازتقسیم بندی های قصّه ی نوجوانان
6
پیوستگی پیدا کند . به عنوان مثال ، قصه های نوجوانان را می توان از نظر " پیام و محتوا "
یا از نظر " سبک و شیوه " و یا از دیدگاه " سنّ مخاطب " تقسیم بندی کرد . یک قصّه ممکن است قصه ای " قدیمی " باشد که شخصیت هایی" حیوانی" داشته باشد و به درد گروه های سنّی " اوایل دبستان بخورد و در پایان پیام و نتیجه ای " اخلاقی " را برساند . تقسیم بندی ارائه شده در این راستا عبارتند از :
? 1- از نظر زمان پیدایش ، دو نوع قصّه وجود دارد :
× الف) قصّه های قدیمی مثل افسانه ها ، مَتل ها ، حکایت ها .
× ب) قصّه های نو .
? 2- از نظر پیام و محتوا ، قصّه ها به سه بخش تقسیم می شوند :
× الف) قصّه های خوب و مثبت ( شامل قصّه های اخلاقی ، اسلامی ، انسانی ،
آموزشی و ... .)
× ب) قصه های خنثی ( شامل قصّه هایی که با هدف سرگرم کردن ، نوشته شده
است ، قصه های تکراری ، لوکس تجاری و پُر زرق و برق . )
× پ) قصّه های منفی ( شامل قصه هایی که پیام منفی دارند یا ارزش های متعالی-
اتحاد، امید،ظلم ستیزی – را نفی می کنند یا برای تبلیغ افکار سیاسی خاص
و ایجاد زمینه های اجتماعی مورد نظر ابر قدرت ها و نفی هویت فطری و
ملی آدم ها چاپ شده اند .)
? 3- از نظر موضوعی، برای نوجوانان به عناوینی چون : قصه های تاریخی ، علمی ،
فکاهی ، اجتماعی ، اخلاقی ، حماسی ، مذهبی . .. اشاره کرد .
? 4- از نظر سبک ، قصه های نوجوانان را می توان به دو بخش عمده تقسیم کرد :
× الف) قصه های واقعی .
× ب) قصه های غیر واقعی .
امروزه کتاب های کودکان و نوجوانان را با تعیین گروه سنّی مخاطب به چاپ می رسانند و گروه سنی کتاب را با « الف ، ب ، ج ، د ، ه » مشخص می کنند .
& چه داستانی خوب است ؟ :
-------------------------
صادقانه بگویید که آیا خود شما دوست دارید داستانی درباره ی یک موضوع بی اهمیت
بخوانید ؟ آیا دوست دارید آن داستان به طرز بی ارزشی تمام گردد ؟
7
پس نوجوان هم مثل ما، ازسخنرانی خوششان نمی آید.این کار تحقیر تخیل خود وخوانندگان است . (( حتی اگر می خواهید معلم باشید [ که هستید ] نقشی وسیع تر به عهده بگیرید . یعنی غنی ترین و عمیق ترین مطالب ممکن را به روی کاغذ بیاورید .)) 3
بسیاری از داستان واره هایی که نوشته شده است یا اصولاً « داستان » نیستند و یا فقط ما
بزرگ ترها را ارضا می کنند و به درد نوجوانان نمی خورند .
ما دوست داریم که فرزندانمان، با ادب، مهربان، منظم ، معتقد به اصول اخلاقی و انسانی ،
باسواد و معلومات باشند و تمیز لباس بپوشند ، اصول بهداشت فردی و اجتماعی را رعایت کنند؛ برای رسیدن به این مقصود معمولاً به دنبال کتاب هایی می رویم که خارج از ضوابط فنی داستان بوده است و مشخصاً و مستقیماً در آخر یا اواسط کتاب ، بچه ها را آن گونه که ما می خواهیم « نصیحت » کنند . بچه ها به سن خود از توانایی های شگرفی برخوردارند
که اغلب ما به گَرد پای آن ها نمی رسیم .درایجاد ارتباط بین پدیده هایی که ازنظرمنطق ما هیچ ارتباطی با هم ندارند ، بچه ها توان عجیبی دارند . ده ها سال است که ثابت شده است که بچه ها نصیحت مستقیم و وعظ و خطابه را پس می زنند و در جستجوی این هستند که پیام ها ذره ذره و غیرمستقیم و شیرین و دلنشین به کامشان ریخته شود .
& ویژگی های یک داستان خوب :
----------------------------
داستان زمانی برای نوجوان مناسب و مورد پسند و مؤثر است که دارای ویژگی های زیر باشد :
? 1- از نظر موضوع ، پیام ، زبان و ادبیات ، کمیّت ( طول داستان ) مناسب سن و
فرهنگ مخاطب باشد .
? 2- به مسائل و نیازهای مخاطب مربوط شود .
? 3- حوادث و ماجراها و صحنه های داستان از وحدتی که قابل قبول مخاطب است ،
برخوردار باشد .
? 4- از نظرطرح انتظارآفرینی داشته باشد و پایان قصه در ماجراهای آن لو نرود .
? 5- امکان خیال پردازی و ایجاد تصویرهای ذهنی به نوجوانان بدهد .
? 6- از تجربه ها ، آموخته ها و باورهای مخاطبش سود جوید و دریچه هایی به تازه ها
8
و ناشناخته ها به رویش باز کند .
دانشمندان آموزش و پرورش انواع داستان ها را ازحیث فکر مورد مطالعه قرارداده اند تا ببینند درهرمرحله از مراحل رشد عقلی و عاطفی کودک، چه نوع داستانی با او سازگاراست. مراحل و دوره ها عبارت است از :
? 1- مرحله ی واقعی محدود به محیط .
? 2- مرحله ی خیال آزاد .
? 3- مرحله ی ماجراجویی و قهرمانی .
? 4- مرحله ی عشق .
« در نظر گرفتن نیاز دانش آموزان ، نیاز جامعه و ایجاد پیوند بین این دو عامل ، ما را در بهتر رسیدن به اهدافمان هدایت می کند . »
پس از این تفاصیل به بررسی ادبیات داستانی در کتاب های درسی متوسطه می پردازم .
& ادبیات داستانی کتاب ادبیات فارسی 1
-----------------------------------
اهداف کلی ادبیات سنتی عبارت است از:
? 1- آشنایی با جلوه های گوناگون ادبیات داستانی سنتی .
? 2- آشنایی با نمونه هایی از داستان های سنتی ایران .
? 3- آشنایی با برخی از داستان پردازان سنتی ایران .
? 4- آشنایی با ارزش ها و مفاهیم محتوایی داستان های سنتی .
? توانایی انجام فعالیت های یادگیری .
ادبیات داستانی گذشته ی ایران، چه نظم و چه نثر، بسیار پرمایه و غنی و تجلی گاه باورها معاشرت ها ، مهرورزی ها ، مبارزات و راه و روش زندگی ملت ایران است .
v " داستان سمک و قطران " که به احتمال در قرن ششم یا هفتم نوشته شده و به آداب و رسوم گوناگون و وجود نام های ایرانی بسیار در این اشاره شده است و حکایت از سرگذشت
مردی به نام سمک عیار ، دارد که مظهر دلیری وجوانمردی است او بزرگ ترین خطرات را
9
برای خدمت به یاران استقبال می کند و از بذل جان نمی هراسد . شجاع و پر جرأت است و در هوشیاری و چاره اندیشی و طرح نقشه های زیرکانه نظیر ندارد .
آنچه در این داستان قابل تأمل است این که برخی از شخصیت های داستان برای دانش آموزان هویت ناشناخته ای دارند و شروع داستان به گونه ای است که جاذبه ی خوبی در بچه ها ایجاد ننموده بلکه بعد ازخواندن یک صفحه ، با دلزدگی آنان مواجه می شویم گاهی ازشاگردانم می- خواهم که داستان را در منزل بخوانند و سپس در کلاس تجزیه و تحلیل کنند اما با وجود این که تدریسم به صورت گروهی و مشارکتی می باشد ، بعضاً انگیزه ی مطلوبی نسبت به این داستان درگروه ها نمی بینم لذا اکنون که هفدهمین سال تدریس خودراسپری می کنم خواندن این داستان را در آنان جز برای امتحان جالب ندیدم . یکی دیگر از معایب این داستان زیاد بودن مطالب آن برای یک جلسه ی درسی می باشد.
v " داستان خیر و شر " : بازنویسی از هفت پیکر نظامی می باشد که از کتاب داستان های
دل انگیز ادبیات فارسی، نوشته ی دکتر زهرا کیا ، با اندک تصرف ، برگرفته شده است .
داستان ماجرای دو رفیق به نام های " خیر و شر" می باشد که با هم، آهنگ سفر نموده بودند و اتفاقاتی برای آنان رخ می دهد که بیانگر کشاکش همیشگی نیکی و بدی وحاکمیت خوبی هاست
و نشانگر این حقیقت است که "نیک اندیشی" سرانجامش رستگاری است و "بدسگالی" به تباهی
می انجامد. بازخورد دانش آموزان پایه ی اول در این داستان نسبت به داستان قبلی بهتر بوده و
آنان احساس خوبی دارند اما در قسمتی از داستان آن جا که خیر توسط چوپان و دخترش درمان می شود ومی خواهد برود؛ چوپان ناراحت می شود و می گوید می ترسم دوباره گرفتار رفیقی چون شر بشوی لذا این طور می گوید که :
جز یکی دختر ِ عزیز مرا نیست و بسیار هست چیز مرا
گر نهی دل به ما و دختر ِ ما هستی از جان عزیزتر بر ِِما
بر چنین دختری به آزادی اختیارت کنم به دامادی
و آن چه دارم ازگوسفند و شتر دهمت تا ز مایه گردی پُر
وقتی این چند بیت در کلاس خوانده می شود عکس العمل برخی از دانش آموزان بسیار جالب نمی باشد و آنان اذعان می کنند که با این که داستان درقرن هفتم نوشته شده چرا این طور بد و
ناخوشایند به مسئله ی ازدواج اشاره کرده و رسم معمول و سنتی را از یاد برده و کنار گذاشته.
10
وقتی به عنوان یک معلم به تجزیه وتحلیل مسئله ی فوق می پردازم ممکن است برای لحظه ای قانع شوند اما موقتی بوده و آنان پذیرای کامل قضیه نیستند البته بماند که عده ی از شاگردان هم
موافق این موضوع می باشند. چه قدرخوب می شد که قسمت هایی که جنبه ی آموزشی بهتری داشت انتخاب می شد. شروع داستان با مضمون خوبی و بدی و در اواسط انگارموضوع اصلی داستان عوض می شود و نمود مطلوب و روند جالبی را برای دانش آموزاول دبیرستان به دنبال ندارد. و ذهن دانش آموزازاین نقطه به موضوع کاملاً متفاوت با اصل داستان مشغول می شود وحال آنکه این درس درمدارس پسرانه نیز تدریس می گردد وطبیعتاً همه شاگردان کلاس افکار و بافت شخصیتی یکسانی ندارند، در کل کاش این قسمت داستان را حذف و قسمت های مرتبط دیگری استفاده شود. نکته ی جالب توجه این که اولیایی بودند که به مدرسه مراجعه نموده و از
به ما می گفتند که حالا که این مطالب در کتاب آمده شما آن ها را برای دنش آموزان توضیح ندهید تا روی آن ها باز نشود و ...
v " طوطی و بقال " داستانی است که ازمثنوی معنوی اثر مولوی ( قرن هفتم ) ا زدفتراول انتخاب شده، هدفش نشان دادن زیان ها و نادرستی داوری های سطحی وغیرمنطقی است و نیز پرهیز از شتاب و اشتباه در قضاوت هنگام مشاهده ی تشابه دو پدیده است می باشد که در قالب داستانی زیبا بیان شده است.وقتی این درس خوانده می شود کلیه ی دانش آموزان کلاس ازدرس لذت برده و رضایت مندی آنان کاملاً نمایان است.و حتی در برخی اوقات آنان نیزداستانی مشابه آن بعد ازدرس بیان می کنند. و هر وقت که بعضی ازگروه های کلاس این درس را به صورت نمایشنامه اجرا می کنند برای همه خیلی جالب و دلپذیر می گردد .
& ادبیات داستانی کتاب ادبیات فارسی 2( کلیه ی رشته ها )
-------------------------------------------------------
اهداف کلی ادبیات داستانی معاصر عبارت است از :
? 1- آشنایی با سیر تحول و جلوه های گوناگون ادبیات داستانی معاصر .
? 2- آشنایی با نمونه هایی از داستان های معاصر ایران .
? 3- آشنایی با جریان داستان نویسی معاصر ایران .
? 4- کسب توانایی جهت انجام فعالیت های یادگیری .
روی آوردن به ادبیات داستانی معاصراز اوایل دوره ی مشروطه با کتاب هایی نظیرسیاحتنامه
ابراهیم بیک از زین العابدین مراغه ای و سالک المحسنین ازعبدالرحیم طالبوف آغازشد.بعد از
11
مشروطه نویسندگان درآثار خود به مسائل اجتماعی ورنج های طبقات محروم جامعه پرداختند و با زور و بی عدالتی به جدال برخاستند.آنان اصول فنی داستان نویسی غرب را تا حدی آموختند و رمان گونه هایی آمیخته با انتقاد تند و مستقیم و گاه طنز آلود و هجو آمیز از اوضاع اجتماعی
ایران نوشتند .
& داستان کوتاه در ایران :
----------------------
داستان کوتاه در ایران با مجموعه ی« یکی بود ، یکی نبود »اثرجمال زاده درسال 1300متولد
شد . پس از جمال زاده نویسندگانی دیگر چون صادق هدایت ، بزرگ علوی ، جلال آل احمد ، سیمین دانشو، محمود دولت آبادی و...هریک تجارب تازه ای در زمینه ی داستان کوتاه و بلند ، دست یافتند و افق هایی تازه را فراسوی نویسندگان جوان گشودند .
v " کباب غاز " [ رساله ای در حکمت مطلقه ی « از ماست که بر ماست . » ]
داستانی است که محمد علی جمال زاده - پدر داستان نویسی ایران - به نگارش درآورده است ، درواقع گوشه هایی از زندگی ایرانیان ، در دوره ی مشروطه با زبانی انتقادی و با نثری ساده، طنزآمیزو آکنده ازضرب المثل ها و اصطلاحات عامیانه بیان شده است.
E پیام داستان:
? منشأ همه ی بدبختی ها، خود انسان است، عدم حفظ زبان، نا به جا سخن گفتن می باشد .
E زاویه ی دید داستان :
? اول شخص مفرد است .
E زبان :
? محاوره .
E قالب :
? داستان کوتاه .
شروع داستان بسیار جالب می باشد و کلیه ی شاگردانم هنگام تدریس این درس،سرا پا به گوش هستند و هرازگاهی اظهار نظر نیز می نمایند. اما تنها مشکل عمده در این درس ، این است که
مقدار مطالب با توجه به ساعت درسی تناسب لازم را ندارد و ما واقفیم که داستان زمانی به دل
می نشیند که کامل خوانده شود ، جدا از این که این درس فقط حدود صد (100) کنایه دارد و
12
سایر آرایه های دیگر . و فقط به روخوانی و اشاره ای اندک در این درس بسنده می شود چون یک جلسه ی نود (90 ) دقیقه ای تدریس فقط شامل تدریس نمی گردد و ما اهداف دیگری نیز داریم. وهمیشه بچه ها ازاین قضیه دراین درس ناراحت هستند و من همیشه وقتی به تدریس این درس می رسم ، برای این که بچه ها گِله ای نداشته باشند ، این درس را دریک جلسه با فراغ بال و با حوصله تدریس می نمایم . ( هر چند که با کمبود وقت نیز مواجه می شوم . )
v " گیله مرد " اثر بزرگ علوی داستان نویس معاصر(1375- 1282) می باشد .
E داستان بیانگر :
? 1- واقعیت های تلخ از اوضاع اجتماعی و سیاسی دوره ی خاص می باشد .
? 2- به تصویرکشیدن روح عدالت خواهی و مبارزه با استبداد اربابان و دولت خود کامه ی
پهلوی در چهره ی گیله مرد ( دهقان شورشی ) است .
E تأثیر داستان گیله مرد :
? 1- بر کتاب " از رنجی که می بریم " اثر جلال آل احمد است .
? 2- راهنمای عمل نویسندگان مبارز بوده است .
E شخصیت های داستان :
? 1- گیله مرد : نماد ظلم ستیزی ، جنبش و آزادگی و مبارزه .
? 2- محمد ولی : حریص ، وابسته به قدرت ، بی اختیار .
? 3- مأمور دوم : نماد انسان های اغفال شده ، ستم دیده .
E هسته یا طرح داستان :
? ظلم و ستم بر رعیت و عکس العمل نسبت به این ظلم و ستم است .
E قالب داستان :
? نثر داستانی معاصر .
E زاویه ی دید :
? نویسنده ، سوم شخص مفرد یا دانای کل .
E درون مایه :
? مبارزه .
13
نکته ی مهم در این درس ، شروع خوب داستان است که از ابتدا توجه دانش آموزان را به خود
جلب می کند و فکرآنان را فعال می کند وپیوسته دراین موضوع هستند که پایان داستان چیست؛ اما همه این طور نیستند افرادی اصلاً موافق این گونه داستان ها در کتاب نیستند و با روحیه ی لطیف آنان سازگاری ندارد . در مقابل عده ای اندک در کلاس خواهان این گونه داستان هاست
و پیوسته به دنبال داستان هایی هستند که کمی درجه ی خشونتشان بالاتر باشد .
من همیشه دوست دارم هنگام تدریس شاگردانم بیش از اندازه در امر تدریس مشارکت داشته باشند لذا سعی می کنم تا نقش های موجود در داستان به افرادی به طور داوطلب داده شود تا هنگام تدریس خسته نشویم .
اما نکته ی حایز اهمیت آن است که طولانی بودن داستان و نگنجیدن آن در یک جلسه ی درسی باز ، از مشکلات عدیده ی ماست .
v " سو و شون " اثر سیمین دانشور ، همسر زنده یاد جلال آل احمد می باشد
E شخصیت اصلی داستان :
? زری و یوسف « دو قهرمان اصلی کتاب » است .
E راوی داستان یا زاویه دید :
? سوم شخص ( نویسنده ) ، دانای کل .
E محتوا :
? سیاسی و اجتماعی .
E قالب :
? داستان .
E درون مایه :
? ظلم ستیزی است که از لحن شخصیت ها دریافت می شود .
E محوری ترین جریان داستان :
? 1- داستان زندگی مشترک زری و یوسف .
? 2- شرح و توصیف زندگی اجتماعی مردم فارس در خلال جنگ جهانی دوم و تسلط
انگلیسی ها .
? 3- بیان عواطف ودغدغه های زری به عنوان یک همسروفادارنسبت به فرزندوشوهرش.
14
E جنبه های نمادین داستان :
? 1- یوسف ، نماد مبارز و قشر روشنفکر .
? 2- خانه ، نماد ایران .
? 3- زری نماد زنان فداکار .
? 4- عمّه نماد حضرت زینب (س) .
نکات قابل تأمل در این داستان این است که عنوان داستان از ابتدا توجه همگان را در کلاس به خود جلب می کند و از همان ابتدا ذهن دانش آموز را با علامت سؤال روبرو می کند و هر چه قدر که جلوتر می روند ، این علامت سؤال بزرگ و بزرگ تر می گردد . بیشتر دانش آموزان
وقتی به اواسط داستان می رسیم ، می پرسند که نمی فهمیم که داستان چه هدفی را دنبال می- کند و شاید بدون اغراق بگویم که بیشتر همکارانم نیز نمی دانند داستان به چه ترتیبی است ، تا به رسد به شاگردان.شاید علت این امر،بد انتخاب شدن قسمت های داستان باشد که خوب درمتن کتاب درسی جای مناسب خود را نیافته وآن پیوستگی لازم را ندارد،تازه وقتی داستان تمام می- شود،مشکل ما بیشتر می شود چون برتعداد آن دسته دانش آموزان افزوده شده که اصلاً داستان برای آن ها قابل فهم نیست و حتی وقتی من هم برای آنان شرح می دهم، بازبرای آنان خوشایند نیست.جالب این که در تمام سال های تدریسم این وضع جریان داشته و خاصّ زمانی نبوده است سایر همکاران نیز همین عقیده را دارند . طولانی بودن داستان نیز یکی دیگر از معایب این درس می باشد . که قابل تأمل است .
& ادبیات داستانی کتاب ادبیات فارسی 3( تجربی و ریاضی )
-------------------------------------------------------
اهداف کلی فصل عبارت است از :
? 1- آشنایی با عناصر گوناگون داستان و رمان ایرانی .
? 2- آشنایی با نمونه هایی دیگر از داستان های گوناگون .
? 3- توانایی تشخیص عناصر داستانی در داستان های گوناگون .
? کسب توانایی انجام فعالیت های یادگیری فصل ادبیات داستانی .
نکته ی قابل توجه در این کتاب این است که دانش آموزان با عناصر داستان آشنا می شوند که
که به طور اجمال به آن اشاره می گردد .
15
"عناصر داستان"، به بخش ها وعناصری که پیکره ی داستان را به وجود می آورند،می گویند.
E مهم ترین عناصر داستان :
? 1- شخصیت و قهرمان
? 2- راوی داستان یا زاویه دید .
? 3- هسته یا طرح داستان .
? 4- درون مایه .
? 5- لحن .
E شخصیت و قهرمان داستان :
G با رفتارها و گفتارهای خود ، داستان را به وجود می آورند .
A از آغاز تا پایان داستان ثابت و بدون تغییر حضور دارند .
B گاهی براثرعوامل گوناگون وحوادثی تغییرمی یابدیا فضای داستان راناگهانی ترک می کند.
E راوی داستان یا زاویه ی دید :
G شیوه ی بیان داستان را زاویه ی دید یا راوی داستان می گویند .
A معمول ترین شیوه ی روایت داستان، استفاده از اول شخص(من) و سوم شخص (او) است .
E هسته یا طرح داستان :
G پیوستگی منظم اعمال و حوادث داستان که مبتنی بر رابطه ی علت و معلولی است .
A هسته به سلسله حوادث داستان ، وحدت هنری می بخشد و آن را از آشفتگی می رهاند .
E درون مایه :
G فکراصلی و مسلط بر هر اثر است که نویسنده آن را در داستان اعمال می کند .
A جهت فکری و ادراکی نویسنده را نشان می دهد .
B از اعمال و گفتار شخصیت های داستان به ویژه شخصیت اول ( قهرمان ) ، می توان درون مایه ی داستان را دریافت .
E لحن :
G 1- ایجاد فضا در کلام است .
16
A 2- معرفی و شناسایی شخصیت ها با زبان و لحن امکان پذیر است .
دانستن " عناصر داستان " و جزئیات آن بسیار خوب است ، اما از آن جایی که ادبیات داستانی مربوط به کلیه ی کتاب های درسی است نه فقط منحصر به پایه ی سوم ، بهتر آن که در کتاب اول آورده می شد تا آن ها هم با این عناصر آشنایی پیدا کنند نه این که یک باره در کلاس سوم
با آن مواجه گردند . چون اگر هر کاری پایه ای و اساسی باشد بازخورد مطلوبی نیز به ارمغان خواهد داشت .
v " داستان گاو " اثر غلامحسین ساعدی ،( 1364 – 1314 ) ، متخلص به " گوهر مراد ".
E درون مایه :
? نزول بلا .
E هسته ی داستان :
? مرگ گاو.
E لحن داستان :
? صمیمانه و غیر رسمی .
E شیوه ی روایت :
? سوم شخص مفرد ، ( دانای کل )
E گونه ی زبان :
? گفتاری .
E قالب :
? داستان .
E نوع نثر :
? معاصر .
E پیام محوری :
? از خود بیگانگی .
داستان گاو از کتاب عزاداران بیل ، نمونه ای از یک اثر داستانی کوتاه و خواندنی است که در
قالب فیلم نامه نوشته شده است و داریوش مهرجویی ، فیلم موفق گاو را بر اساس آن ساخت ؛
17
مکان داستان گاو ، روستاست . روستا نمادی از جامعه ی عقب مانده ی ایرانی است که زندگی دردبار روستا، ازخودبیگانگی ، گریز از واقعیت را به زیبایی نشان می دهد . شخصیت اصلی داستان ( مشدی حسن ) متغیر است که به دلیل وابستگی مادی و معنوی و انس شدید، مرگ گاو موجب جنون شخصیت اصلی داستان می شود . در حقیقت ساعدی در این داستان از دیدگاه یک روانکاو به انسان می نگرد. و ازدانش تحلیلِ روان به روابط درنده خویانه و نادرستی که مردی را به آستانه ی جنون می برد و به گاو، تبدیل می کند ، سخن می گوید . مفهوم واقعی گاو شدن مشدی حسن فقط این نیست که جنبه ی روانی و فلسفی محض برای آن قائل شویم،همان طورکه گروهی نابخردانه گفته اند : تمایل به حیوان در طول تاریخ و اعصار موجود بوده است . بلکه مفهوم واقعی آن در فهمیدن روابط نادرستی است که شخصیت فرد را تهدید کرده است .
دراین داستان دلبستگی و وابستگی بیش ازاندازه نموداراست که بیشترشاگردان در آن ِ واحد به آن پی برده و ناخود آگاه بیان می کنند، اما چه قدر خوب بود که این درس در کتاب پایه ای جز سوم قرارمی گرفت چون برای دانش آموزان سوم از سطح پایین تری برخوردار است و آنان
آنان را به تفکر و چالش وا نمی دارد . لذا برای این که ازخستگی احتمالی آنان جلوگیری شود سعی می کنم تا فیلم این درس نمایش داده شود وبچه ها درس را در منزل بخوانند و نقد وتحلیل وخلاصه ای از آن را به عنوان تکلیف درجلسه ی بعدی بیاورند که این کاربیشتر آنان راراضی نگه می دارد. کماکان همان ایراد داستان های قبلی بر این داستان وارد است از این که مقدار آن با ساعات تدریس دبیرستان متناسب نیست .
v " داستان گل دسته ها و فلک " اثر جلال آل احمد (1348 - 1302) در آثار وی فضای سیاسی و اجتماعی ایران، محرومیت ها ومحدودیت های اندیشه وران ومسؤولیت خطیرارباب قلم به خوبی و روشنی ترسیم شده است . نثر وی صریح، طنزگونه ، کوتاه ، نزدیک به زبان گفتار و توصیفی است .
E قالب :
? داستان کوتاه .
E نوع نثر
? معاصر .
E زاویه ی دید :
? اول شخص مفرد .
18
E قهرمان داستان :
? راوی داستان می باشد .
نکات قابل توجه این موارد است که داستان به طرز جالبی آغاز می شود ، اکثر دانش آموزان
تمایل زیادی به خواندن آن دارند و برایشان جالب است وقتی از آنان راجع به علت علاقه ی
آنان می پرسم ، می گویند در آن شیطنت های دانش آموزی وجود دارد و ما هم دوست داریم این گونه باشیم و اغلب خود را جای قهرمانان داستان گذاشته و ازشیطنت های خود که مشابه
آن چه در درس بوده ، بیان می کنند که در نوع خود برایم جالب می باشد. کاربرد واژگان آن
نیز خوب است . و از نظر بُعد روان شناسی نیز تأثیرروحی روانی مطلوبی را در شاگردانم می بینم .
& ادبیات داستانی کتاب ادبیات فارسی 3( علوم انسانی )
---------------------------------------------------
اهداف کلی فصل :
? 1- آشنایی با جلوه ها و عناصر داستانی .
? 2- آشنایی با نمونه هایی از داستان های ایرانی .
? 3- توانایی بخشیدن به دانش آموز در شناخت و بررسی عناصر داستانی .
? 4- تقویت توانایی دانش آموز در انجام فعالیت هایی در زمینه ی ادبیات داستانی .
v " داستان بازرگان و طرار" ترجمه ی کتاب عربی الفرج بعدالشده اثر قاضی تنوخی ، قرن
چهارم هجری است . حسین بن اسعد دهستانی این کتاب را در قرن ششم به فارسی ترجمه کرده است در سه جلد، حاوی داستان های متعدد و متنوعی است شدت گرفتاری و مشکلات قهرمانان هر یک از این داستان های سنتی – که در نهایت به فرج و نجات می انجامد- برجاذبه ی کتاب می افزاید .
داستان فوق از چند جنبه قابل بررسی است ، از آن جایی که داستان ، مربوط به کهن است لذا کاربرد واژگان آن برای دانش آموزان زیاد خوشایند نبوده و در کل داستان برای آنان جالب و
خوب نبوده ااست و پیوسته از این موضوع که حتی مؤلفان نیز درحقّ ما لطفی ندارند ، گله ی
خود را ابراز می کنند که چرا رشته های دیگر داستان های جالبی در کتابشان موجود است با
این که ادبیات برای آن ها رشته ی عمومی محسوب می گردد و برای آنان مطالب دل انگیز،
19
انتخاب نشده است . و همواره نسبت به کتاب ادبیات خود با داشتن محتوای نه چندان دلچسب
نوعی بیزاری ایجاد شده و درنمرات آنان نیز می توان این مطلب را به خوبی ملاحظه نمود .
و خودمانیم حق هم با آن هاست .
v " داستان دیوار " اثر جمال میرصادقی( متولد 1312) وی با زبان ساده و صمیمی اما با بیانی استعاری و نمادین به موضوع پرداخته است .
E قالب :
? نثر ساده و روان .
E سبک :
? معاصر .
E محتوا :
? بیان موانع آزادی و عامل جدایی انسان ها .
E زاویه دید :
? سوم شخص مفرد ، دانای کل .
این داستان نسبت به داستان قبل برای شاگردان جالب است و آنان را راضی نگه می دارد .این صحبت مال سال ها قبل است . اما چه فایده که سال هاست این درس برای مطالعه ی شخصی دانش آموزان بوده و حذف شده ولی نمی دانم چرا در کتاب باقی مانده ، شاید بر سر این درس هنوز تفاهم لازم به عمل نیامده است . کاربرد واژگان درس در حد خوبی بوده و تأثیر روحی خوبی نیز در بچه ها ی کلاس می گذارد .
& کتاب زبان و ادبیات فارسی 1و 2 عمومی( پیش دانشگاهی )
----------------------------------------------------------
آن چه در ادبیات داستانی دوره ی پیش دانشگاهی عمومی حایز اهمیت است :
آثارمنثوری است که ماهیت داستانی و تخیلی دارند. قصه ها، داستان های کوتاه و زمان وانواع وابسته به آن ها را " ادبیات داستانی می گویند .
¯ انواع قصه های منثور گذشته عبارتند از :
E قصه هایی در فنون و رسوم کشورداری و آیین فرمانروایی، بازرگانی ،علوم رایج زمان ، عدل و سیرت نیکوی پادشاهان و وزیران و امیران :
20
G حکایت های " آداب الحرب والشجاعه " فخر مدبر .
A سیاست نامه (سیرالملوک) خواجه نظام الملک توسی .
E قصه هایی در شرح زندگانی و کرامات عارفان و بزرگان دینی و مذهبی .
G اسرارالتوحید .
A تذکره الاولیا .
E قصه هایی در توضیحو شرح مقام عرفانی ، فلسفی و دینی به وجه تمثیلی ( نمادین ) :
G عقل سرخ .
A آواز پَر جبرئیل .
E قصه هایی که جنبه های واقعی و تاریخی و اخلاقی آن ها به هم آمیخته است و از نظر نثر و شیوه ی نویسندگی به آن ها توجه می شود :
G مقامات حمیدی ، تألیف حمیدالدین بلخی .
A گلستان سعدی .
E قصه هایی که جنبه ی تاریخی دارند :
G تاریخ بیهق ، تألیف علی بن زید بیهقی .
A تاریخ بیهقی از ابوالفضل محمد بیهقی .
E قصه هایی که از زبان حیوانات روایت می شود و در آن ها نویسنده و اعمال و احساسات انسان را به حیوانات نسبت می دهد .
G کلیله و دمنه ، از ابوالمعالی نصرالله منشی .
A مرزبان نامه ، از مرزبان بن رستم بن شروین .
E قصه هایی که در زمینه ی تعلیم و تربیت هستند :
G قابوس نامه اثر عنصرالمعالی .
A چهار مقاله ی احمد عروضی سمرقندی .
B اخلاق ناصری اثر خواجه نصیرالدین توسی .
E قصه هایی که بر اساس امثال و حکم فارسی و عربی تنظیم شده اند :
21
G جامع التمثیل حبله رودی .
A داستان های امثال امیر قلی امینی .
E قصه هایی که محتوای گوناگون دارند ، شامل:
معرفت کردگارومعجزات پیامبران وکرامات اولیا وتاریخ پادشاهان واحوال شاعران وگروههای مختلف مردم تا شگفتی های دریاها،شهرها وحیوانات،جوامع الحکایات و لوامع الروایاتِ عوفی.
E قصه های عامیانه :
G حاوی سرگذشت ها وماجراهای شاهان، بزرگان ومردان و زنان گمنام .
A به زبان ساده و رایج روزگار خود بازگو شده اند .
B جنبه های پهلوانی، سلحشوری و حماسی فراوانی دارند. مانند : سمک عیار و اسکندرنامه .
برخی از آن ها نیز بیش تر سرگرم کننده اند تا عبرت آموز . مانند : هزار و یک شب .
v " داستان افشین و بودلف " از کتاب تاریخ بیهقی ، اثر ابوالفضل است .
E شخصیت اصلی داستان احمدبن ابی دؤاد :
? 1-سمت قاضی شرع و مسؤول امور قضا بود .
? 2- از وزیران روزگار خود محتشم تر بود و به سه خلیفه خدمت کرد .
? 3- تلاش زیادی در آزادی بودلف کرد .
E راوی داستان :
? اسماعیل بن شهاب .
E بودلف :
? شجاع ودلیرعرب ازخدمتگزاران خلیفه (المعتصم)بود که به توسط افشین محبوس شده بود.
E افشین :
? فرمانده ی ایرانی که بابک خرّم دین را شکست داد .
E امیرالمؤمنین :
? منظور خلیفه ی عباسی " المعتصم بالله " است .
E سلامه :
22
? از غلامان نزدیک احمدبن ابی دؤاد .
E ویژگی نثر درس عبارت است از :
? 1- سادگی و روانی جمله ها .
? 2- کوتاهی عبارات .
? 3- حذف بعضی از افعال به قرینه .
? 4- جابه جایی ارکان جمله .
شاید اظهار نظر در مورد این درس تأثیر چندانی نداشته باشد چون این درس حذف می باشد .
v " قصه ی عینکم " از کتاب شلوارهای وصله دار اثر رسول پرویزی می باشد .
E ویژگی های نثر داستان :
? 1- سادگی و روانی .
? 2- کوتاهی جملات .
? 3- استفاده از تعبیرات و اصطلاحات عامیانه .
? 4- با زبان شکسته نوشته شده است .
E راوی داستان :
? دانش آموز دبیرستانی ( خود نویسنده ) .
E زمان داستان :
? دوره ی جوانی نویسنده ، پس از دوره ی مشروطه .
E مکان داستان :
? شیراز .
داستان با طرز جالبی آغاز می شود ، و همه دوست دارند ببینند که قرار است چه اتفاقی بیفتد ، اما این یک طرف قضیه است ، چون به اصطلاحات و کلماتی برمی خوریم که از نظر اخلاقی کمتر به کار بردن آن ها بهتر است هر چند که آن ها را در اجتماع بارها و بارها می شنویم . به موضوع جالبی اشاره دارد که شاید هرکسی با آن روبه رو بوده است یا با مواردی مشابه آن
دست به گریبان بوده است. از نکات برجسته ی داستان لحن عامیانه و گویش محاوره ای راوی داستان است و دیگری ، توصیف های دقیق و جزء به جزء و توجه به ریزه کاری ها می باشد.
23
آن چه که شاگردان رامتحیر می کند،اوج داستان است آن زمان که شخصیت داستان برای اولین بارعینک به چشمش می گذاردوبرای اولین باردنیای اطراف خودراآنگونه که دیگران می بینند،
می بیند . و همینطور آن جا که در کلاس درس عینک را به چشم می زند، توجه معلم و شاگرد
به او جلب می شود و مورد تمسخر شاگردان و مورد سرزنش معلم قرار می گیرد .
چهره ی فقر را در متن درس به خوبی می توان حس کرد و به اوضاع زمان نویسنده می توان
بیشتر پی برد . اما از این که داستان شاگردان را متأثر می کند نکته ای است که نمی توان آن را انکار نمود .
v " داستان آخرین درس " اثرآلفونس دوده،نویسنده ی فرانسوی ( 1897-1840)وترجمه ی دکتر عبدالحسین زرین کوب می باشد .
موضوع داستان :
احساس میهن دوستی، دفاع از میهن ، کوشش برای آزادی میهن از اسارت دشمنان و مهم تر از همه اهمیت و ارزش قائل شدن به زبان ملی و حفظ آن می باشد .
وهمین حس میهن دوستی است که توجه دانش آموزان را به آن معطوف می نماید لذا تأثیربیشتر
آن را زمانی می بینیم که در جالب ترین قسمتی از درس می خوانیم که : معلم راوی را به نام می خواند و با نرمی سخن می گوید . اکنون بعد از به تاراج رفتن میهن همه به خود آمده اند و متوجه اشتباه و قصور خود ، شده اند ، چه شاگردانی که سستی و کاهلی کرده اند و چه معلم که کم کاری کرده است . حال می فهمند که چه اوقات گرانبهایی را به بطالت ، گذرانده اند . و چه چیزهای ارزشمندی را از دست داده اند. حتی تنبل ترین شاگرد که درس را نمی فهمید ، اهمیت موقعیت فعلی را درک می کند و با خود می اندیشد که آیا کبوتران هم به زبان بیگانه سرود ، خواهند خواند ؟
با این که داستان ، ترجمه ای می باشد ولی کاربرد واژگان دقیق و جملات روان و گویا هستند .
& کتاب زبان و ادبیات فارسی 2 علوم انسانی( پیش دانشگاهی )
------------------------------------------------------------
دگرگونی های پی درپی و شتاب ناک سیاسی، روابط اجتماعی و فرهنگی، ورود عناصری تازه در قلمرو اندیشه،آشنایی با مکاتب فکری و ادبی اروپا، زمینه ساز تحولاتی در جامعه ی ایرانی شد که تأثیرآن ها را درادبیات منثوربا ظهور زین العابدین مراغه ای،طالبوف،علی اکبردهخدا و
جمال زاده شاهدیم .
24
v " داستان مدیر مدرسه " اثر جلال آل احمد 1348 – 1302) این داستان از برجسته ترین
داستان های وی است. مضمون داستان هایش و این داستان ، فضای سیاسی و اجتماعی ایران و محرومیت و محدودیت اندیشه وران را به خوبی ترسیم نموده است . داستان فضای کاملاً سیاسی دارد آن جا که می نویسد ، بله حضور آمریکاییان در کشور و این که « وقتی خوب شد در " اصل چهار" استخدامش کنند ... .
E عواملی که این نوع نثررا مطلوب دانش آموزان نموده و براشتیاق آنان افزوده عبارت است از:
? 1- نثر مقطع ، ساده، بی پروا و قاطع او .
? 2- کاربرد اصطلاحات و ترکیبات عامیانه همراه با الفاظ محاوره ای برانگیختگی خاصی
در شاگردان ایجاد نموده و آنان را تا پایان داستان متأثر می سازد .
? 3- توصیف جزئی رفتاروخصوصیات افراد است.آن جا که معلم کلاس را این طوروصف
می کند ، " این هم معلم کلاس چهارمدرسه ام . سنگین و با شکم برآمده، درازشده بود،
خیلی کوتاه تر از زمانی که سرپا بود و... ."
? 4- حذف افعال .
? 5- استفاده از طنز سیاسی و اجتماعی .
? 6- جابجایی ارکان جمله .
? 7- کاربرد ضرب المثل و کنایه .
? 8- کاربرد تتابع اضافات .
*************
می دانیم ازدیرباز،موضوع های مختلفی که مربوط به انسان و زندگی وهستی و طبیعت هستند، اساس قصه ها را تشکیل می داده اند . خیلی از موضوعات با پیشرفت و تحول انسان و جهان ، فراموش شده اند.مسأله ی دیگری که شاید در قصه های ما کم است،اندیشمندی است.یعنی اغلب قصه ها، آدم ها، قهرمانان و ماجراها و ... اندیشمندانه نیست که به پیش می روند. در حالی که می دانیم هیچ سنگی خود بخود ازسر راه کنار نمی رود و برای بردن سنگ ازسر راه ، نخست اندیشه لازم است و سپس عمل . پس باید در این زمینه ی مهم طرحی نو در انداخت .
25
ادبیات داستانی به همان اندازه برای زندگی ضروری است که منابع غیر داستانی ، زیرا دانشی که ادبیات داستانی در بر دارد با دانش ادبیات غیر داستانی متفاوت است . ادبیات داستانی دانش تجربه هاست ، به وسیله ی احساس آدمی حس می شود و با اندیشه ی وی ادراک می گردد .
E داستان های کتاب درسی در سه شاخه تقسیم شده است :
? 1- رئالیستی اجتماعی .
? 2- ادبیات جنگ و انقلاب .
? 3- ادبیات سیاسی .
به طور کلی شخصیت داستان ها ، روستایی اند ( گیله مرد ) و شخصیت های مبارز خیلی زیاد نیستند.و در رمان ها جلوه ای نداشتند.اما ازسال 1357به بعد باتوجه به موضوعات داستان ها، شخصیت هاعوض می شود،به دنبال کشف هویت می گردند ومبارزه و استقامت بخاطرخویشتن است . با توجه به مطالب یاد شده،شخصیت های محوری این دوره درکتاب های درسی، جوانان
هستند،جوانانی که صادق و ساده و درستکارند.و درفضای فوق از خودگذشتگی نشان می دهند.
و گاهی نیز زن ها و اغلب پیران ایفای نقش دارند. به طورکلی زبان داستان ها، ساده، کاربرد اصطلاحات عوامانه ، رئالیستی با جنبه های اعجاز دینی و به حوادث غیرمترقّبه اشاره دارد و
به گونه ای با رمانتیسیسم آمیخته است . دارای شخصیت های ایستایی هستند که کمتر در آن ها
پویایی دیده می شود . نکته ی قابل توجه در تمامی داستان های فوق این است که ادبیات زنان زیاد مطرح نشده و نبوده است وداستان سووشون را هم نمی توان جزء این دسته به شمار آورد.
بدون اغراق می توان گفت که تنها بخش کتاب های درسی در چهارساله متوسطه که شاگردانم بدون دغدغه های جانبی به آن توجه دارند « ادبیات داستانی » است .
دغدغه ی دانش آموزان نسبت به امتحانات ، ورود آنان به مراکز علمی و دانشگاه ها باعث شده
تا آنان با علاقه به درس گوش ندهند و صِرفاً به دنبال نکات امتحانی و کنکور باشند فشار اولیای دانش آموزان از یک سو و اضطراب ما معلمان نیز از سوی دیگر ، بر آن افزوده است که نه معلم و نه فراگیر دروس را با علاقه نخوانند و این احسای حدود دَه تا دوازده سال است که در ما به وضوح به چشم می خورد . کم بودن ساعت درس ادبیات فارسی نیز بر این معضل
افزوده است .
با این که بیش از نیمی ازسال های تدریس خود را ، درآموزش و پرورش سپری می کنم ولی همیشه با سؤالاتی در ذهنم مواجه می شوم که چرا اکثر افرادی که در امور تحصیلی شکست می خورند درزندگی موفق هستند وبرعکس؟چرا برخی ازدانش آموزان با استعدادهای درخشان
26
درمدارس نمرات مطلوبی کسب می کنند درحالی که دیگران با همان توانایی ها درکلاس دیگر کارایی لازم را ندارند؟ چرا بعضی ازدانش آموزان برخی دروس را دوست ندارند؟چرا بعضی از دانش آموزان در سؤالات چند گزینه ای ، عملکرد بهتری دارند ، ولی برخی دیگر، سؤالات تشریحی را بهترپاسخ می دهند ؟ چرا بعضی شیوه ی سخنرانی را ترجیح می دهند، برخی مایل به شرکت دربحث های گروهی هستند و عده ای روش تدریس پژوهشی را ترجیح می دهند ، و ... ؟ این سؤالات و نظایر آن و ازهمه مهم تر مشاهده ی نحوه ی تدریس به شیوه ی سخنرانی و تندتند یادداشت برداشتنِ دانش آموزان، هرانسان اندیشمندی را در درجه ی اوّل ، به تأمّل وا- می دارد که ما معلّمان دست دانش آموزان خود را بیش از فکرشان به کارمی اندازیم . متأسفانه آن چه در نظام های آموزشی به ویژه در بین مسؤولان آموزش و پرورش ، مدیران مدارس و معلمان،می توان مشاهده کرداین است که علی رغم پذیرفتن این فرض که فکر کردن " تفکّر" راه را برای آموزش و پرورش بیشتربازمی کند ، چندان رغبتی درتشویق دانش آموزان ، نشان نمی دهند.واین مسئله مرا برآن داشت که حقیقتاً چگونه می توان دراین راستا،تحوّلی ایجاد نموده تا شاگردان ما، درآینده با معضلات بیشتری مواجه نشوند؟ به خصوص وقتی درجمع همکارانم قرارمی گیرم،می بینم که آنان نیزهمگی ازاین موضوع رنج می برند که چراشاگردانمان حاضر نیستند حتّی برای کوچکترین مباحث، اندکی فکرخود را به کاراندازند وتصمیم بگیرند وبه طور کلّی اهل تجزیه و تحلیل نمی باشند . همیشه معتقدم که یادگیری مفاهیم نوعی توانایی طبقه بندی است که به انسان کمک می کند تا پدیده ها رابراساس خواص مشترک طبقه بندی کند لذا تصمیم جدّی خود راگرفتم تا تمام همّت خود را به این موضوع مهم واساسی معطوف نمایم چرا که رفع تکلیف درامرتدریس کاری آسان است لذا باید تقیدات رادرتدریس آن هم دربخش ادبیات داستانی بیشتر نموده و رسالت آن هم بر دوش ما معلمان است ، هر قدر که ما به موضوع خاص اهمیت بدهیم به همان میزان شاگردانمان نیز اهمیت می دهند و برعکس ، بی میلی ما، به مسائل حادّی دامن می زند که نمونه ی آن را در تدریس بخش هایی از کتاب درسی به ویژه ادبیات داستانی مشاهده می کنیم .
حال اگربرخی ازما معلمان ناراحتیم که چرا درس انشا از دوره ی متوسطه حذف شده،پس چرا
حلقه ی میدان ادبیات داستانی را برای شاگردانمان تنگ ترکرده و نسبت به این درس بسیاربی- تفاوت می گذریم و فقط از جنبه ی یک درس و تکلیف به آن نگاه می کنیم ؟
امیدوارم به این سؤال و سؤالاتی از این نوع، بتوانیم پاسخی قانع کننده داشته باشیم که رسالتی بس سنگین را بر دوش می کشیم .
27
& نتیجه :
------
امروزه به هزار و یک دلیل،وضع جوامع دگرگون شده وکارمربیان ومعلمان نیزماهیتی تکنیکی و مهارتی پیدا کرده است .
دردنیای امروز که زبان کودکان ما تحت سیطره و سلطه ی ماشین های بزرگ فرهنگی ، یعنی تلویزیون قرار گرفته است،کار و رسالت مدرسه ها به مراتب سخت تر و حساس تر شده است.
دربحبوحه ی این رقابت نابرابر،اغلب والدین نیز فرزندان خود را همان سنین پایین به مراکزی می فرستند که دیگر ازوجود چهره ای چون مادرمحرومند ، و هنگام بازگشت به خانه نیزهمان وضع قبلی را دارد.درصورتی که بنابرتحقیقات روان شناختی،بچه ها نباید زیاد طعم تلخ تنهایی
را بچشند و لازم است زندگی جمع را تجربه کنند.دراین آشفته بازار رسانه ها وهجوم اطلاعات
ازطرفی وسختی کارمدرسه ها درزمینه ی آموزش علوم ومهارت های اجتماعی ازسوی دیگر،
طبیعی است که وجود یک برنامه ی جنبی منسجم و کمکی ، چه بسیارمی تواند باری ازدوش مدارس بردارد . پس قصه گویی و قصه خوانی و به عبارتی دیگر داستان ها به سبب ماهیت و کارکرد تربیتی خاصی که دارد، می تواند و باید حضورونفوذ شایسته ی خویش را درقلب نظام آموزشی حفظ کند و با تشکیل جمع های دوستانه و سرشار از شادمانی و روحیه ی عقلانی، به رشد و اعتلای برنامه ها و دستیابی به اهداف آموزش و پرورش کمک نماید . قصّه ، قصّه ی درازی دارد ، به اندازه ی عمر آدمی است. قصه مثل لبخند،زبان مشترک همه ی انسان هاست که هریک به طریقی آن را بازمی گویند.همه ی غم ها وغصّه های آدمیان درقّصّه ها تلنبارشده. قصه یادآور تمام دیروزهای سبز ماست که در دوران خوب کودکی به سر شدند. و اکنون فقط بعضی ازما یعنی آنها که نخواسته اند کودکی خویش را فراموش کنند،دلبسته به آنند.می خوانند، می شنوند ومی نویسند تا آرام گیرند.درهای تازه ی بیان و ادای مقصود رابرروی ما می گشاید و وسایل و ابزارکاملاً متفاوتی برای بازگو نمودن تجربه ها،مشاهدات و احساسات دراختیارمان می گذارد.درهمان زمان که در تنهایی و انزوایی خاص و در میان دیوارهای سیمانی خانه و در مدرسه محصور شده، قصّه، سفرعاطفی بسیار خوبی است که در آن رؤیاها و آرزوهای خویش را باز می یابیم .به همین خاطر گفته می شود توجه به امر داستان باید از وظایف اصلی مربیان و معلمان در آموزش و پرورش باشد .هدف از این کار، نه تربیت نویسنده هایداستان نویس، که تربیت افرادی است که بعداً قدر قصّه را بدانند و آن را صمیمانه دوست بدارند . همان طوری
28
که بازی جزئی از زندگی است .4
نکته ی قابل این است که بسیاری ازقصّه ها وابستگی نژادی،زبانی، سیاسی وحتی دینی خاصی ندارند وبه همین خاطر پیامشان برای تمام انسان هاست. هدف آن ها کمک به آدم کردن آنهاست
و نه عالم ساختن آن ها و این چیزی است که درکنارآموزش های رسمی وعلمی به شدت مورد
نیاز است .
وقتی داستانی خوانده می شود ، کسی به کسی نمی خندد بلکه همه با همدیگرمی خندند و این از باشکوه ترین رفتارهای انسانی است که درپی آن روابط عاطفی و دوستی های جدید شکل می-گیرد و کینه ها و کدورت های احتمالی ، خود به خود برطرف می گردد . همین طور شادی و نشاط نیز درچنین فضایی و کلاسی حاکم می گردد که ازجمله عوامل مؤثردرآموزش و تدریس
اثر بخش می باشد . وجود بخش ادبیات داستانی بین بخش های مختلف کتاب های درسی ، لذت
خاصی دارد که همواره برای بچه ها به یادماندنی است که می بینیم حتی ناسازگارترین بچه ها
نیز هنگام شروع داستان ، ساکت می نشینند و مشتاقانه داستان را دنبال نموده و گاهی به طرز عجیبی اظهار نظر هم می کنند .
و در انتها ، افلاطون در گذشته ارزش و اهمیت داستان ها را در تربیت کودک دریافته و گفته است :« سپس باید پرستاران و مادران را وادار کنیم که فقط حکایاتی را که پذیرفته ایم ، برای
کودکان نقل کنند ومتوجه باشند که پرورشی که روح اطفال به وسیله ی حکایات حاصل می کند
به مراتب بیش از تربیتی است که جسم آن ها به وسیله ی ورزش پیدا می کند .»5
پس امیدوارم مؤلفان محترم بیش ازپیش به این بخش مهم کتاب ، توجه داشته و انتظارات بجای
همکاران و دانش آموزان را در سر لوحه ی کار خویش قرار دهند .
پی نوشت
1- لَقَد کان فی قصصهم عبره الاولی الابصار . ( یوسف / 111 )
2- و اما بعد ... نوشته ی رضا رهگذز .
3- مقاله ی داستان نویسی برای کودکان ، نوشته ی جن کار ، ترجمه ی محسن سلیمانی .
4- ترکمان ، 1368 . ص. 112 .
5- عطاران ، 1377 . ص. 123 .
& فهرست منابع
1- ترکمان ، منوچهر، هفت گفتار درباره ی آموزش قبل از دبستان ، انتشارات مدرسه ،
تهران : 1386
2- ذوالفقاري ، حسن ، و همكاران ، ادبيات (1) كتب درسي ، تهران:1388 .
3- ذوالفقاري ، حسن ، و همكاران ، ادبيات (2) كتب درسي ، تهران:1388.
4- ذوالفقاري ، حسن ، و همكاران ، ادبيات(3) عمومي ، كتب درسي ، تهران:1388.
5- ذوالفقاري ، حسن ، و همكاران ، ادبيات(3) انساني ، درسي ، تهران:1388.
6- رحماندوست ، مصطفی ، ادبیات کودکان و نوجوانان ، شرکت چاپ و نشر ایران ، دوره ی کاردانی ادبیات فارسی .
7- رهگذر ، رضا ، و اما بعد ... ، انتشارات حوزه ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی ، تهران ، 1366.
8- سنگري ، محمدرضا ، و همكاران ، ادبيات(2) پيش دانشگاهي انساني،كتب درسي،
تهران: 1388.
9- سنگري ، محمدرضا ، و همكاران ، زبان فارسي (1و2) پيش دانشگاهي عمومي ،
كتب درسي ، تهران: 1388
10- عطاران ، محمد ، آرای مربیان بزرگ مسلمان درباره ی تربیت کودک ، انتشارات مدرسه ، تهران : 1377 .
11- قرآن مجید .
12- همتی ، اسماعیل ، بچه ها هم می توانند قصه بسازند ، ناشر مؤلف ، تهران 1372 .
13- « تأملی دیگر در باب داستان » ، ترجمه ی محسن سلیمانی ، نشر حوزه ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی ، تهران ، 1362.
-” Story and structure , By Laurence Perrine ” 14
31